Trong bất cứ hành động nào
của con người, ai cũng luôn nhắm về một đích đến nào đó, hẳn nhiên đích đến ấy
không dừng lại ở một ý tưởng mơ hồ nhưng luôn tạo ra trong trí mỗi người một
khuôn mẫu. Một khi đạt được mục tiêu, chúng ta đã hoàn thành một tiến trình
đồng hóa (identification). Chẳng hạn, trong hoạt động trí thức, nếu muốn lấy
nhà khoa học Thomas Edison làm khuôn mẫu, bạn sẽ nỗ lực đặt ra những chỉ tiêu để
đạt đến những thành công như ông, khi đó, bạn đang thực hiện một tiến trình đồng
hóa, nghĩa là trở nên giống cách nào đó với nhà khoa học đại tài. Mặc dù, thuật
ngữ này được dùng nhiều trong tâm lý học nhưng chúng được ứng dụng khá phổ biến
và phổ quát trong những gì liên quan đến tiến trình phát triển toàn diện con
người.
Một khi nhắc đến đội Việt
Nam trong Cup bóng đá U-23 Châu Á năm 2018, có lẽ trong ký ức chúng ta còn sống
động những cảm xúc vui tươi, phấn khởi và tự hào về đội nhà khi đột phá bước vào
trận chung kết, điều mà đội bạn Thái Lan từng ước ao. Có nhiều đối tượng cần bàn
đến để chúng ta nhận ra tiến trình đồng hóa. Nếu bạn là một cầu thủ bóng đá trẻ
thì biến cố chinh phục đỉnh cao đầy ngoạn mục của đàn anh không những tạo nên
một làn sóng tích cực và phấn khích trong giới bóng đá chuyên nghiệp mà còn để
lại một áp lực khá lớn cho bạn. Lúc này những anh hùng sân cỏ ấy sẽ là khuôn mẫu
cho bạn tiến bước trong tương lai. Tiến trình đồng hóa ở đây được hiểu như một
động lực giúp bạn hành động. Nếu đơn giản bạn chỉ là một khán giả hâm mộ môn thể
thao vua thì những trận thi đấu tranh tài ấy đã lôi kéo bạn cùng sống với các
cầu thủ trên sân bóng để cùng buồn khi đội mình thua và vui khi đội ta thắng, đó
là một sự đồng hóa về mặt cảm xúc (có khi fan hâm mộ phải nghẹt thở hay ngất xỉu
trong lúc thưởng thức thần tượng của mình biểu diễn). Việc đồng hóa cảm xúc này
có thể thăng hoa trong khoảnh khắc rồi tắt lịm theo thời gian nhưng cũng có thể
chúng trở thành cơ hội giúp bạn thay đổi cách đánh giá về mặt chuyên môn và đẳng
cấp của đội U-23 Việt Nam nói riêng và giới bóng đá chuyên nghiệp nói chung.
Thường có sự thái quá trong
tiến trình đồng hóa khiến bản thân không thể kiểm soát được cảm xúc tiêu cực của
mình. Điều này đã xảy ra những vụ gây rối loạn từ những khán giả quá khích. Thay
vì thưởng thức các trận bóng đá từ những pha chuyền bóng và ghi bàn siêu phẩm để
giải trí sau những ngày làm việc mệt mỏi, người ta lại tạo thêm những áp lực từ
nhiều phía khiến bản thân trở nên bạo động, và một khi mất kiểm soát về lời nói
cũng như hành động, họ tự đánh mất tư cách của mình từ những chuyện thành công
hay thất bại của ai đó, chẳng liên quan gì đến mình. Đó là sự tha hóa hơn là một
tiến trình đồng hóa lành mạnh.
Nếu trong tiến trình đồng
hóa đòi buộc phải có mô phạm giúp chủ thể noi theo thì trong giới trẻ, người ta
thường nói đến thầntượngnhư những người thành công trong mọi lãnh vực đã
đạt đến đỉnh cao nào đó nay trở thành tấm gương phấn đấu cho các bạn trẻ “học
đòi”. Nếu có ai biết nhìn lên những khuôn mẫu đó hầu giúp mình nỗ lực và thăng
tiến trong tương laithì thành công cũng sẽ vẫy tay chào đón một ngày gần đây,
bằng không chỉ là một hình thức xu thời của những kẻ đua đòi lấy vương miện vinh
quang ảo làm mũ chiến đội đầu, không ngờ nó lại hóa thành một thứ vòng kim côcủa
Tôn Ngộ Không khiếnkiềm tỏa sức vươn lên và năng động của chính mình. Ngày nay,
chúng ta còn thấy những chương trình hát và nhái giống thần tượng với tiêu chí
ai càng ca hát và tạo phong cách trình diễn giống thần tượng nhất sẽ được điểm
cao. Vô hình trung, xã hội muốn tạo ra những bản sao “lỗi thời” mà đánh mất đi
tính cá vị độc đáo của mỗi người. Ở đây chúng ta cần ghi nhận lời cảnh báo của
tác giả John Mason: “Sinh ra là một bản thể đừng chết đi như một bản sao”.
Việc đồng hóa này cũng được
áp dụng cụ thể trong lĩnh vực chính trị. Lịch sử nhân loại đã ghi lại những tấm
gương vĩ đại trong việc dấn thân phục vụ đất nước tiến lên về nhiều mặt trong
đời sống con người. Những mẫu gương ấy cũng được một số người ngưỡng mộ và noi
theo. Tuy nhiên, có một số người cũng có công với đất nước dân tộc nhưng chuyện
đời tư bị nhiều người phanh phui bêu diếu, thế mà, có chế độ tuyên truyền khẩu
hiệu: Học tập theo gương đạo đức của vị này vị khác. Chúng ta cần nhìn nhận đúng
giá trị của tư tưởng hay giá trị đạo đức xét về hành vi cụ thể của một người. Là
con người, ai cũng có những mặt mạnh và mặt yếu. Chúng ta cần lượng giá để có
thể đồng hóa tùy theo mức độ mang lại thiện ích cho bản thân. Và điều lưu ý
trong việc đồng hóa này là không ai được quyền áp đặt bất cứ sự gì lên người
khác khiến mỗi người mất đi sự tự do chọn lựa cho mình một gương mẫu hay mục
đích sống.
Hơn nữa, chúng ta cũng không
thể phủ nhận vai trò của việc đồng hóa trong đời sống tâm linh của con người.
Trong truyền thống tâm linh và các tôn giáo, việc đồng hóa được hiểu như một
cuộc tiếp bước theo linh đạo nào đó, đúng hơn, là một sự đồng hóa với một “Đấng”
vĩ đại; mà đỉnh cao là cuộc nhiệm hiệp, nói nôm na là để ta nên một với Đấng ta
tin. Tuy nhiên, với một số truyền thống tâm linh hay có tôn giáo, vẫn tồn tại
giáo lý về vôngã mà một khi con người đồng hóa và đồng nhất với Đấng ấy,
họ sẽ bị hòa tan như nước vào đại dương; cuối cùng chỉ còn cái bao la (Đại ngã).
Điều mà các triết gia muốn cảnh báo và đánh thức chúng ta kẻo sa vào cạm bẫy
đánh mất chính mình thì với giáo lý vô ngã, người ta tự đưa mình vào một
cuộc vong thân không những ở đời này mà cả đời sau.
Có thể nói, Kitô giáo tránh
được vòng xoáy của tính logic này. Thật vậy, Giáo hội mời gọi mọi con cái dùng
các phương thế thích hợp để mỗi ngày nên “đồng hình đồng dạng” với Đức Kitô. Đây
đích thực là một cuộc đồng hóa theo nghĩa tinh thần, nghĩa là mỗi người bước
theo con đường Đức Kitô đã đi, sống như Người nhưng không câu nệ đến mức rập
khuôn mà làm mất đi tính năng động và sáng tạo trong đời sống mình. Nói cách
khác, mỗi người được mời gọi sống nên một tinh thần với Đức Kitô; từ đồng hóa
đến đồng nhất nhưng tôi vẫn là tôi và Chúa vẫn là Chúa. Sự nên
một với Chúa chỉ được hiểu đúng đắn khi chúng ta kết hiệp với Người hầu sống
phong nhiêu và làm triển nở tính toàn diện của đời sống cá nhân. Và đạt đến độ
sung mãn ở đời sống vĩnh cửu. Như vậy, bản ngã hay cái tôi của mỗi người có thể
đạt đến độ sung mãn trong Đức Kitô mà không qua một cuộc “xóa mình” vô ngã. Có
thể nói, đây là một trong những nét chấm phá độc đáo của Kitô giáo nhằm giải
thích đời sống các thánh sau khi chết; các ngài vẫn là mình, tôi vẫn là tôi
trong Đức Kitô.
Nếu hiểu đồng hóa là một
tiến trình lột xác để nên giống khuôn mẫu nào đó được chính mình đề ra và dõi
theo thì trong mọi lãnh vực từ thể thao, giải trí, nghệ thuật, chính trị…đến đời
sống tâm linh đều mang dấu vết của kết quả cuộc đồng hóa mà mỗi người tự do bước
vào. Tất cả đều được năng động và sáng tạo miễn sao không làm mất đi bản sắc độc
đáo của mỗi người. Có thế, dù chúng ta đang đứng ở vị thế nào vẫn luôn tỏa sáng
trong mức độ khao khát dấn thân hoàn toàn và triệt để hầu đạt đến đích là chính
Đức Kitô.
EYMARD An Mai Đỗ O.Cist.