Cặp mắt nhỏ bé như hai hòn bi thủy tinh đã được ví quý giá như ngọc, quý hơn hai bàn tay lớn hơn gấp bội mà chỉ là vàng.

Vì là bộ phận rất tinh vi, mỏng manh nên tạo hóa đã sắp đặt để hai con mắt được bảo vệ với các thành phần như sau:

- Các mảnh xương sọ họp lại thành một bức tường bao quanh ổ mắt để bảo vệ nửa phần sau của nhãn cầu.

Mi mắt để che chở phần trước của mắt. Mi mắt khép kín để tránh vật lạ xâm nhập và luôn luôn chớp mở để mắt không khô.

- Lông mày và lông mi để ngăn bụi bậm, vi khuẩn loạng quạng bay vào mắt.

- Lớp kết mạc mỏng lót mi mắt và phần trước của nhãn cầu.

- Nước mắt để làm mắt trơn, loại bỏ vật lạ và có nhất nhờn để chống nhiễm trùng.

Bào vệ như vậy tưởng là đã an toàn, vậy mà nhiều khi mắt cũng hay bị tổn thương, bệnh hoạn. Nguyên nhân gây bệnh có thể là từ bên ngoài hoặc từ con mắt.

Sau đấy là một số rối loạn thường thấy. 

Mắt khô

Bình thường, giác mạc được bôi trơn bằng chất nước tiết ra từ những tuyến nước mắt nằm ở phía trên nhãn cầu.

Nước mắt có vị mặn vì xuất thân từ máu. Thành phần cấu tạo nước mắt gồm có nước, muối, chất đạm, chất béo, các phân tử hydrocarbons. Mỗi lần mi mắt chớp là nước mắt phủ rộng lên trên nhãn cầu, giúp cho mắt không bị khô và đau. Giác mạc có nhiều dây thần kinh, rất nhậy cảm với đau khi bị thương tích. 

1. Nguyên nhân gây ra khô mắt

Bất cứ nguyên nhân nào làm giảm nước mắt đều đưa đến khô mắt. Đó là:

- Tuổi cao

Tuổi càng cao nước mắt càng ít, đặc biệt là phụ nữ ở tuổi mãn kinh

- Do dược phẩm như thuốc lợi tiểu, thuốc hạ cao huyết áp loại chặn beta, thuốc ngủ, chống dị ứng, chống đau nhức, chống trầm cảm, thuốc ngừa thai, rượu hoặc sau khi làm xạ trị.

 - Mất sự cân bằng giữa các thành phần cấu tạo nước mắt như chất dầu, nước và chất nhầy (mucous) khiến cho nước mắt mau bốc hơi, mắt khô.

- Trong bệnh viêm khớp, ban đỏ lupus, hội chứng Sjogren, khô miệng, bệnh HIV.

- Tổn thương nhãn cầu, viêm nhiễm mi mắt

- Thiếu sinh tố A đôi khi cũng đưa tới khô mắt

- Thời tiết khắc nghiệt, không khí khô, quá nóng, nhiều gió.

- Khói thuốc lá, nhìn, đọc sách quá lâu, không chớp mắt làm mắt khô nhiều hơn. 

2. Dấu hiệu

Dấu hiệu thường thấy là cảm giác ngứa, cháy bỏng trên giác mạc, đôi khi có ghèn quanh mi mắt.

Khó chịu giảm khi thời tiết mát, trời mưa, nhiều sương mù, nhiều độ ẩm, chẳng hạn khi đang tắm.

Khô mắt có thể là báo hiệu một bệnh trầm trọng. Vì vậy nếu mắt khô kéo dài quá lâu, cần đi khám bác sĩ.

Bác sĩ khám mắt đều có thể xác định được rối loạn này. Đôi khi bác sĩ có thể đo lượng nước mắt tiết ra với một miếng giấy thử đặt ở mí mắt dưới.

3. Điều trị

Khô mắt mà không chữa, giác mạc có thể bị tổn thương, đưa tới kém hoặc mất thị lực.

1. Nước mắt nhân tạo được dùng rất phổ biến để giảm thiểu khô mắt và tăng độ nhờn của mắt, nhờ đó thị lực rõ ràng hơn.

Thành phần chính của nước mắt nhân tạo có thể là các chất Hydroxypropyl Methylcellulose, Carboxy Methylcellulose, Polyvinyl Alcohol. Ngoài ra, một số sản phẩm có chất như Benzalkonium Hexachloride để khỏi mau hư.

Khi dùng nên theo hướng dẫn của bác sĩ và nhà sản xuất, chẳng hạn mỗi ngày ba lần, mỗi lần một giọt. Dùng quá nhiều đôi khi gây ra mờ mắt nhất là nếu dị ứng với một hoạt chất trong nước mắt nhân tạo.

Thuốc mỡ (ointment) làm nhờn mắt và nên dùng vào ban đêm để sáng dậy mắt ẩm ướt hơn. Không nên dùng thuốc mỡ khi mang kính sát tròng (contact lense).

2. Nhớ chớp mắt thường xuyên. Đôi khi vì mải miết đọc sách, coi TV đến nỗi quên cả chớp mắt, giác mạc sẽ khô, khó chịu.

3. Trong nhà nên để máy phun bụi nước để không khí bớt khô.

4. Ăn thêm vài củ cà rốt nho nhỏ mỗi ngày để có thêm sinh tố A.

5. Mang một loại kính đặc biệt (moisture chambers glasses) bao kín mắt để giữ hơi ẩm khi nước mắt bay hơi. Có thể mua kính này tại phòng mạch các bác sĩ về mắt.

6. Lâu lâu lấy chiếc khăn mặt nhúng vào nước nóng ấm, vắt khô rồi đắp lên mắt trong vài phút. Hơi nóng làm thông ống dẫn nước mắt và nước mắt trào ra.

Ngoài ra, vi phẫu thuật khép ống dẫn nước mắt xuống mũi hoặc sử dụng tia Laser có thể được áp dụng trong vài trường hợp đặc biệt để chữa mắt khô. 

Viêm kết mạc

Đây là trường hợp kết mạc phủ nhãn cầu và mi mắt bị kích thích và đỏ. Tiếng Anh gọi là Pinkeye, mắt hồng. Mắt kèm nhèm chẩy nước, hai mí mắt sưng đỏ, nhiều ghèn.

Tác nhân gây bệnh thường thấy là những virus tương tự các virus trong bệnh cảm lạnh. Đôi khi vi khuẩn cũng gây ra viêm giác mạc.

Viêm kết mạc (Conjunctivitis) rất hay lây qua sự dùng chung các dụng cụ liên hệ tới mắt như khăn mặt, đồ trang điểm hoặc khi dụi tay lên mắt đang đau. Vì thế, rửa tay thường xuyên và không dụi mắt là phương pháp hữu hiệu để phòng tránh lây lan viêm mắt.

Viêm kết mạc do virus tự lành sau mấy ngày. Thuốc nhỏ mắt được dùng khi mắt cảm thấy cộm, ngứa.

Viêm do vi khuẩn được điều trị bằng thuốc kháng sinh nhỏ mắt và cần được bác sĩ xác định trước khi dùng.

Viêm do dị ứng thường kéo dài lâu hơn và xảy ra tùy theo mùa. Điều trị căn bản là tránh xa các chất gây ra dị ứng.

Mỗi ngày dùng khăn mặt tẩm nước nóng, chườm lên mắt vài ba lần để giảm kích thích khó chịu. Nếu viêm vì dị ứng, hay bị ngứa thì chườm khăn ngâm nước lạnh.

Lau ghèn mắt với miếng vải mỏng, cục bông gòn tẩm nước lạnh. Nhớ ném xa các miếng vải lau này để tránh lây bệnh cho người khác. 

Nên phân biệt mắt hồng pinkeye với mắt đỏ red eye trong đó các mạch máu trên mắt giãn nở, chứa đầy máu.

Nguyên nhân có thể là do không khí quá khô, mắt tiếp xúc quá lâu với ánh sáng mặt trời, bụi bậm vật lạ vào mắt, dị ứng, chấn thương hoặc nhiễm trùng. Nguyên nhân thông thường khác nữa là khi ho mạnh hoặc làm việc cố gắng quá sức.

Mới nhìn, Mắt Đỏ coi có vẻ rất đáng sợ, nhưng không nguy hại lắm và thường thì tan đi sau dăm ngày.

Tuy nhiên nếu mắt đỏ kéo dài cả tuần kèm theo đau nhức nhãn cầu, nhức đầu, thị giác rối loạn hoặc thương tích mắt thì nên đi bác sĩ ngay. 

Lẹo Mắt

Chân lông mi có nang tiết ra chất nhờn. Vi khuẩn trên da có thể xâm nhập nang và làm nang sưng to, ứ đọng với chất nhờn. Đó là lẹo mắt (stye).

Bệnh nhân than phiển chẩy nước mắt, đau, đỏ, ngứa. Khi mủ thành hình, phần giữa của lẹo nổi lên một chấm mầu vàng. Lẹo bớt đau khi vỡ mủ. Đôi khi mủ tiếp tục tích tụ, lẹo lớn lên và gây ra khó khăn cho thị giác. 

Lẹo có thể xảy ra vì:

- Viêm mi mắt (Blepharitis), do vi khuẩn hoặc chất gây dị ứng.

- Dùng chung hoặc dùng quá nhiều mỹ phẩm.

- Đôi khi do căng thẳng tinh thần.

Chữa lẹo cũng giản dị thôi.

- Mỗi ngày chườm lẹo với khăm tẩm nước ấm ít nhất 4 lần, mỗi lần lâu 10 phút.

- Lấy ngón tay thoa nhẹ trên lẹo để lẹo mau lành

- Thoa thuốc kháng sinh dạng mỡ hoặc dung dịch thuốc nhỏ mắt mỗi ngày ba lần.

- Nên để lẹo tự lành chứ không nên nặn mủ để tránh bệnh trầm trọng hơn.

 - Không nên bôi mỹ phẩm lên mi mắt hoặc mang kính sát tròng cho tới khi lẹo lành.

Nếu không chữa, lẹo có thể hết rồi lại xuất hiện hoặc lây lan qua nang lông kế cận hoặc gây ra viêm nhiễm tế bào của mi mắt.

Cần đi khám bác sĩ nếu:

- Lẹo tiếp tục sưng sau một tuần lễ tự chăm sóc.

- Nhìn khó khăn.

 - Mi mắt sưng to, có vẩy

 - Lẹo chẩy máu.

 - Mắt không chịu đựng được với ánh sáng. 

 Chắp mắt

Chắp (Chalazion) là bệnh của một loại tuyến nhỏ ở viền mi mắt. Các tuyến này do nhà cơ thể học người Đức Heinrick Meibom tìm ra vào thế kỷ thứ 17 vì thế được gọi là tuyến meibom. Tuyến tiết ra chất nhờn.

Khi bị viêm vì dị ứng, tuyến sẽ sưng lên và gọi là chắp.

Điều trị gồm có:

- Giữ gìn mắt và mi mắt sạch sẽ.

- Nhỏ nước mắt nhân tạo cho mắt trơn ướt.

- Chườm khăn thấm nước ấm lên mi mắt mỗi ngày vài ba lần.

- Nếu cần, thoa thuốc kháng sinh dạng mỡ lên mi mắt.

- Đôi khi bác sĩ có thể chích một chút thuốc corticosteroid để giảm sưng hoặc rạch mổ để nạo hết mủ. 

Quầng đen quanh mắt

Thông thường thì mọi người đều nói rằng quầng đen quanh mắt là hậu quả cũa mấy đêm thức trắng coi phim bộ, khi trong người mỏi mệt, khi đau ốm, mất cân, vì suy nghĩ nhiều hoặc tâm tình căng thẳng.

Cũng có ý kiến cho là ở tuổi già, lớp da quanh mắt mỏng hơn để lộ các mạch máu ở dưới tạo ra quầng đen.

Hoặc vì cơ thể thiếu nước, hay dụi mắt, thiếu dinh dưỡng, do di truyền hoặc khi nằm ngủ, nước tụ quanh mi mắt tạo ra vết quầng.

Mới đây có thêm một giải thích khác có tính cách khoa học hơn. Đó là dưới lớp da rất mỏng chung quanh mắt có những mạch máu rất nhỏ, nhỏ đến nỗi mà hồng huyết cầu muốn đi qua phải thay hình lách tới. Đôi khi có mấy hồng huyết cầu thoát ra khỏi mạch máu, tan vỡ vào da. Huyết cầu tố của hồng cầu bị phân hóa, tạo ra chất mầu xám và tạo ra quầng đen quanh mắt. Hiện tượng này tương tự như da bị bầm (bruise) vì va chạm mạnh.

Thường thường quầng mắt không gây ảnh hưởng xấu cho sức khỏe và mất đi sau thời gian ngắn. Một vài sản phẩm thoa trên da có sinh tố C, K alpha hydroxyl acid có thể làm mất các vết quầng.

Nếu quầng mắt tồn tại lâu, nên đi khám bác sĩ để tìm nguyên nhân rồi điều trị.

Ngoài ra, mắt sưng húp hoặc có túi dưới mắt cũng có thể xảy ra.

 Sưng mắt có thể là do di truyền, tụ nước vì thay đổi thời tiết, thay đổi lượng hormone trong cơ thể, do dị ứng, viêm da hoặc do một vài dược phẩm.

Sưng húp không gây nguy hại gì ngoại trừ trông hơi khó chịu.

Để giảm mi mắt sưng, nên ngủ đầy đủ; ngủ với gối hơi cao để tránh tụ nước quanh mắt; chườm quanh mắt với khăn nước lạnh hoặc với mấy miếng dưa chuột tươi mát.

Nếu mắt tiếp tục sưng lâu đặc biệt là khi các phần khác của cơ thể cũng sưng thì nên đi bác sĩ để được khám bệnh vì đây có thể là do bệnh thận, bệnh tuyến giáp hoặc do tác dụng phụ cùa vài dược phẩm. 

Kết luận

Kể ra thì còn một số rủi ro khác của mắt. Nhưng người viết cũng đã mỏi đôi mắt. Và mắt người đọc chắc cũng căng căng.

Vậy thì xin cùng nhau tạm ngưng, nhắm cặp mắt vài giây, lấy ngón tay thoa nhẹ lên mi mắt, rồi nhìn ra ngoài trời nắng ấm hoặc tuyết trắng rơi rơi… cho mắt thư giãn, thoải mái. Để cùng bảo vệ hai hòn ngọc quý giá ngự ở phần cao nhất của cơ thể, chỉ dưới có đỉnh đầu mà thôi.

Bác sĩ Nguyễn Ý Đức   Texas-Hoa Kỳ