Trong mấy tuần lễ vừa qua, một vần đề thời sự y học đã được không những các nhà y khoa học lên tiếng mà truyền thông khắp nơi cũng sôi nổi bàn cãi, phóng sự, thông tin. Vài ngài dân cử Hoa Kỳ cũng lên tiếng trách cứ cơ quan kiểm soát bệnh tật, nhân viên an ninh biên giới và đòi họ ra quốc hội điều trần nội vụ đồng thời tìm biện pháp đối phó, bảo vệ sức khỏe dân chúng.  

Ðó là chuyện về một vị thầy cãi 31 tuổi người Mỹ ở thành phố Atlanta, làm một đường đi mây về gió, vượt Ðại Tây Dương sang Tây Âu cưới vợ, hưởng tuần trăng mật rồi bay trở lại Hoa Kỳ qua ngả Gia Nã Ðại.

Ðiểm đặc biệt gây ra bàn cãi là anh ta đang mắc một loại bệnh hiếm, có thể lây truyền sang hành khách cùng ngồi trong phi cơ với anh trong hơn chục giờ bay. Anh bị bệnh Lao phổi với loại vi khuẩn ngoan cố, chống cự lại được với các kháng sinh trừ lao tốt nhất.

Anh bào chữa là cơ quan y tế đã không cản trở việc anh đi máy bay và cho biết bệnh của anh không có rủi ro truyền lây cho người khác.

Giới chức y tế phủ nhận, khuyến cáo anh ta không nên trở lại Hoa kỳ bằng phi cơ dân sự mà phải thuê một máy bay riêng. Anh bèn bay tới Gia Nã Ðại rồi lái xe về New York, vào một bệnh viện xin điều trị. Cơ quan kiểm soát bệnh liên bang bèn tức tốc cho máy bay riêng tới đón anh về trụ sở CDC ở Atlanta để khám nghiệm.

 Hiện nay, anh đang được để ở riêng, chữa trị tại một bệnh viện chuyên về Lao tại thành phố Denver, Colorado. Tin cuối cùng cho biết luật sư đã có ba kết quả thử đàm không có trực khuẩn lao.

Ðể trấn an dân chúng và để ngăn ngừa lây lan bệnh, các cơ quan y tế đang tìm kiếm mấy chục hành khách ngồi gần vị luật sư và đưa ra lời hướng dẫn cần làm, nếu e rằng bị lây bệnh. Ðó là:

1- Nên tới bác sĩ gia đình hoặc trung tâm y tế để xin làm thử nghiệm tìm kiếm bệnh lao. Bác sĩ sẽ tìm hiểu dấu hiệu triệu chứng bệnh, làm thử nghiệm trên da, Interferon-Gamma Release Assat (IGRA) và nếu cần chụp quang tuyến phổi.

2- Nếu cần, trở lại bác sĩ từ 6-8 tuần lễ sau để thử nghiệm tìm lao một lần nữa

3- Cất giữ kết quả thử nghiệm. Nếu thấy xuất hiện các triệu chứng bệnh lao như ho, xuống cân, sốt, đổ mồ hôi ban đêm thì cần trở lại bác sĩ ngay, dù kết quả thử nghiệm trước đây tốt xấu ra sao.

4- Dù trước đây đã được chủng ngừa lao, mà cho rằng đã có tiếp cận với bệnh nhân lao thì cũng nên đi thử nghiệm lại.

Cuộc tranh cãi còn đang tiếp diễn. Truyền thông cũng đã nói tới việc có thể có “đáo tụng đình” về trách nhiệm của vị luật sư nhiễm XDR-TB, của giới chức y tế liên hệ tới cho phép hoặc không cho phép thầy cãi ta có bệnh hiếm cưỡi máy bay đi cưới vợ.

Theo cơ quan Kiểm Soát Bệnh CDC, phẩm chất không khí trong lòng máy bay được thanh lọc kỹ và tốt hơn ở trong phòng làm việc. Hành khách trên lộ trình dài quá 8 giờ có thể có nguy cơ nhiễm lao nếu ngồi cạnh bệnh nhân bị lao phổi. Tiếp xúc trong thời gian ngắn ít khi bị lây bệnh. 

Trong khi chờ đợi kết quả nội vụ, xin cùng nhau tìm hiểu về bệnh lao này. 

Thế nào là “bệnh lao kháng - nhiều-thuốc” Multi Drug-Resistant -TB

Bình thường, bệnh lao có thể điều trị khỏi với 4 loại thuốc căn bản hàng đầu.

Nếu các thuốc này bị lạm dụng hoặc không dùng đúng cách, vi khuẩn lao trở nên quen nhờn với thuốc và sự điều trị với nhóm thuốc hạng hai sẽ khó khăn, có nhiều tác dụng phụ không muốn và rất tốn kém. Khi các thuốc hạng hai này lại bị lạm dụng thì vi khuẩn trở thành bất trị, cần được nghiên cứu chữa chạy quy mô hơn nữa.

Theo cơ quan Y tế Thế giới, khi vi khuẩn chống lại được với hai dược phẩm công hiệu nhất là isoniazid và rifampicin thì là bệnh lao kháng-nhiều-thuốc (MDR-TB hoặc multidrug-resistant TB).

Ở mức độ trầm trọng hơn, XDR-TB (Extensively Drug-Resistant-TB) như trường hợp vị luật sư hành khách hàng không đang được dư luận nhắc nhở tới, thì vi khuẩn lao chống lại cả với các thuốc uống nhóm fluoroquinolone và ít nhất là với ba loại thuốc chích hàng thứ nhì là capreomycin, kanamycin và amikacin.

Sự chống với thuốc kháng sinh xảy ra khi:

-         bệnh nhân không dùng thuốc theo đúng liều lượng và thời gian do bác sĩ chỉ định

-         bác sĩ cho không đúng thuốc, không đúng liều lượng hoặc thời gian quá ngắn

-         khi sự tiếp liệu thuốc bị khó khăn, gián đoạn

-         khi thuốc có ít công hiệu trị liệu

Khi gặp trường hợp XDR-TB, sự điều trị khó khăn hơn, cần được các nhà chuyên môn có kinh nghiệm, kiến thức cao, phòng thí nghiệm tân tiến, cần có tất cả các nhóm thuốc để lựa chọn và thời gian điều trị có thể kéo dài tới hai năm. Sự thành công tùy thuộc ở mức độ chống thuốc của vi khuẩn, bệnh nặng hay nhẹ và sức đề kháng của người bệnh.

Lây lan với MDR-TB cũng tương tự như lây lan bệnh lao bình thường và tùy thuộc một số điều kiện như:

- Số lượng bệnh nhân có mặt tại địa điểm

- Các bệnh đó nặng hoặc nhẹ

- Thời gian tiếp xúc với bệnh nhân lâu hay mau

- Không khí nơi tiếp xúc: thoáng  khí ít rủi ro hơn căn phòng nhỏ bé, không khí ứ đọng

- Khả năng đề kháng của người tiếp xúc. Thí dụ với bệnh nhân suy miễn dịch vì HIV sẽ dễ bị lây bệnh lao hơn.

Nói chung, lây XDR-TB ít khi xẩy ra hơn là lây lan lao phổi bình thường, vì XRD-TB rất hiếm. Theo cơ quan Y tế Thế giới, vào năm 2004, có khoảng nửa triệu trường hợp MDR-TB tại các quốc gia. Từ năm 1993 tới 2006, Hoa Kỳ có 49 trường hợp XRD-TB.

Thường thường XDR-TB xuất hiện sau MDR-TB. Cũng theo cơ quan Y tế Thế giới, lây lan bất cứ loại bệnh lao nào ở trên phi cơ đều rất hiếm.  

Và xin cùng nhau ôn lại về bệnh Lao

Lao vẫn còn là một bệnh có sức tàn phá rất mạnh. Toàn thế giới có khoảng 1.6 tỷ người bị nhiễm, 15 triệu người mang bệnh và số tử vong mỗi năm lên tới 2.5- 3 triệu.  

Tại Mỹ, bệnh lao đã giảm rất nhiều. Năm 2006 có 13,767 ca mà phần đông thấy ở di dân, người vô gia cư, người nghiện chích thuốc, bệnh nhân bị liệt kháng HIV.

Tại Việt Nam, bệnh lao còn khá phổ biến và đứng hàng thứ 13 trong 22 nước có số bệnh nhân lao cao trên thế giới. Mỗi năm, Việt nam có khoảng 160,000 ca lao mới đủ loại trong đó  lao phổi dương tính với vi khuẩn Koch là 60,000. Tồng số bệnh nhân lao lưu hành lên tới trên 260,000 người.

Trong những năm gần đây, bệnh lao trở nên khó chữa vì sự xuất hiện của các vi khuẩn lao kháng thuốc. 

Nguyên nhân

Lao là một bệnh truyền nhiễm do trực khuẩn Mycobacterium tuberculosis gây ra. Vi khuẩn được bác sĩ người Ðức Robert Koch (1843-1910) nhận diện vào năm 1882.

Vi khuẩn này rất hiếu khí, cho nên thường tấn công phần đỉnh của phổi, phần đầu và thân của xương. Gan, dạ dày, thực quản ít bị lao vì dưỡng khí thấp.  

Truyền bệnh

Lao lan truyền hầu như duy nhất qua không khí từ người bệnh sang người khác. Vi khuẩn lẫn vào không khí khi người bệnh ho, hắt hơi và sống khoảng dăm giờ. Người kế cận hít vào và mang bệnh.

Sự truyền lan qua không khí chỉ xảy ra trong trường hợp lao phổi hoặc họng, chứ không xảy ra khi bị lao ở các nơi khác như thận, xương

Bình thường cần có sự chung sống lâu với người lao chưa được điều trị mới mắc bệnh, chứ chỉ gặp gỡ thoảng qua một vài lần thì ít khi bị. Chẳng hạn như đi trên cùng chuyến xe bus mà người ngồi cạnh bị lao thì cũng không đủ thời gian để bệnh truyền sang.

Bệnh không lây lan khi sờ đụng vào nhau, dùng chung bát đĩa, phòng vệ sinh, phòng tắm

Gần đây bệnh lao xẩy ra nhiều hơn, một phần vì số người bị liệt kháng HIV tăng mà những người này lại dễ mắc bệnh lao.

Theo cơ quan Y tế Thế giới thì 1/3 dân số trên trái đất bị bệnh lao, nhất là ở các quốc gia kém mở mang vì nghèo đói, ăn ở chật chội, kém vệ sinh công cộng, thiếu phương tiện phòng ngừa bệnh. Cũng theo cơ quan này, lao đứng hàng thứ nhì trong số các bệnh nhiễm với tử vong khoảng hai triệu trên thế giới.

Với sự di chuyển dễ dàng, di dân du lịch toàn cầu, mọi quốc gia đều có nhiểu khả năng tiếp nhận bệnh nhân lao, kể cả lao kháng thuốc MDR-TB và XDR-TB. 

Triệu chứng

Người bị lao thường ho cả mấy tuần lễ, đôi khi đàm lẫn máu, đau ngực, khó thở, nóng sốt, đổ mồ hôi ban đêm, gầy ốm mất kí. Ho ra máu xảy ra khi có “lỗ” cavity ở phổi.

Khi có những dấu hiệu vừa kể, kéo dài vài tuần lễ mà không biết rõ nguyên do, đều cần đi bác sĩ để được khám nghiệm.

Riêng với trẻ em, các triệu chứng thường thấy gồm có ốm yếu, sút cân trong 2 tháng mà không biết rõ nguyên nhân, ho, thở khò khè, sí ban chiều, đổ mồ hôi trộm. 

Định bệnh

Định bệnh căn cứ vào các dấu hiệu bệnh lý, thử đàm tìm vi khuẩn lao, chụp quang tuyến phổi, làm phản ứng tuberculin, soi phế quản.

a- Xét nghiệm tìm trực khuẩn trong đàm rất chính xác để chẩn đoán lao phổi, nhất là sau khi nuôi cấy trong môi trường riêng. Thử nghiệm rẻ tiền, dễ thực hiện, thích hợp với các quốc gia đang phát triển.

b- Thử nghiệm nhiễm lao bằng tuberculin test chích dưới da với một chút chất đạm đặc biệt. Sau 48 giờ, chỗ chích hơi sưng đỏ là dấu hiệu nhiễm vi trùng lao, nhưng còn yếu không đủ gây bệnh.  

Thử nghiệm này do bác sĩ người Pháp Charles Mantoux khám phá, áp dụng vào năm 1910 và là thử nghiệm chính xác nhất hiện nay.

Những người sau đây cần thử Mantoux trên da:

- đã tiếp xúc thời gian lâu với người bệnh lao

- bị nhiễm HIV

- cho rằng mình đã bị bệnh lao

- sống ở quốc gia mà bệnh lao thường có, như Ðông Nam Á châu

- nghiện chích thuốc cấm. 

c- Thử máu Quanti FERON-TB để đo khả năng miễn dịch của cơ thể với trực khuẩn lao. Trong tương lại, thử nghiệm này có thể thay thế cho phản ứng da.

Hai thử nghiệm sau chỉ cho biết có bị nhiễm lao hay không chứ không cho biết có bệnh lao. Cần xác định bằng X-quang, thử nghiệm đàm. 

Cơ quan Y tế Thế giới đưa ra một hướng dẫn tìm bệnh lao như sau:

- Mọi người bị ho không lý do kéo dài 2-3 tuần lễ hoặc lâu hơn đều cần được khám nghiệm coi có bị bệnh lao hay không.

- Mọi bệnh nhân nghi ngở bị lao phổi cần được thử đàm ít nhất hai, hoặc tốt hơn, ba lần để coi có vi khuẩn lao. Nếu có thể được, nên lấy một mẫu đàm vào buổi sáng sớm.

- Mọi bệnh nhân có kết quả X-quang không bình thường đều cần được thử nghiệm đàm để kiếm vi khuẩn gây bệnh.

Cần phân biệt nhiễm lao với bệnh lao.

- Trong nhiễm lao (TB-infection), vi khuẩn nằm im không tăng trưởng vì bị hệ miễn dịch của cơ thể khống chế, không gây ra bệnh, không có dấu hiệu triệu chứng, X-quang phổi bình thường và không truyền lây bệnh được.Tuy nhiên, nhiễm có thể trở thành bệnh nếu cơ thể suy nhược, mắc HIV, nghiền chích thuốc cấm, sống gần gũi với người bị bệnh lao.

Người nhiễm lao cần phải uống thuốc isoniazid phòng tránh bệnh trong sáu tháng.

 - Bệnh lao (TB-Disease) là khi vi khuẩn đang hoạt động mạnh, tấn công mô bào các cơ quan, gây ra các triệu chứng dấu hiệu bệnh và có thể truyền vi khuẩn cho người khác. 

Trị liệu

Cách đây trên nửa thế kỷ, không có thuốc nào có thể trị dứt bệnh lao. Lao đã được liệt kê vào nhóm bốn nan bệnh trong nền y học cổ truyền dân tộc Việt Nam, Trung Hoa (Phong, Lao, Cổ, Lại. Tứ chứng nan y).

Nhưng kể từ năm 1950, nhiều thuốc trị lao rất công hiệu đã được khám phá, sản xuất. Có hai nhóm thuốc chữa lao:

Nhóm thiết yếu hàng đầu gồm có Isoniazid, Rifampin, Ethambutol, Pyrazinamide.

Nhóm hàng hai thứ yếu là streptomycin, ethionamid, prothionamid, PAS, cycloserin, kanamycin và capreomycin.

Vì lao là bệnh có nhiều ở các quốc gia đang phát triển, sự điều trị không đồng nhất, nên cơ quan Y tế Thế giới đã có hướng dẫn chung như sau. Hướng dẫn này đã được nhiều tổ chức y tế tại các quốc gia ủng hộ:

- Mọi bệnh nhân, kể cả người bị nhiễm HIV, mà trước đây chưa nhận điều trị lao, đều nên dùng các thuốc hàng đầu đã được mọi người công nhận.

Giai đoạn đầu kéo dài hai tháng với isoniazid, rifampin, pyrazinamide và ethambutol.

Gian đoạn kế tiếp được ưa thích là bốn tháng với hai thuốc isoniazid và rifampicin. Có thể thay thế bằng isoniazid và ethambutol trong sáu tháng nếu người bệnh không tuân thủ điều trị, nhưng e rằng bệnh sẽ khó lành và nhiều nguy cơ tái phát có thể xảy ra, đặc biệt đối với người bị nhiễm HIV.

- Mọi bệnh nhân cần được theo dõi kết quả với thử đàm vào lúc kết thúc kết thúc điều trị hai tháng của giai đoạn dầu, sau năm tháng và khi hoàn tất trị liệu. Bệnh nhân dương tính với thử đàm vào tháng thứ 5 đều bị coi như thất bại và cần được xem xét lại phương thức điều trị.

- Bệnh nhân MDR-TB cần được điều trị với bốn thuốc hàng hai trong thời gian ít nhất là 18 tháng.

Nói chung, người mắc bệnh lao phải uống thuốc trong thời gian lâu, ít nhất là sáu tháng. Sau hai tuần lễ uống thuốc, nguy cơ lan truyền bệnh đã giảm đi rất nhiều.

Nếu ngưng thuốc giữa chừng, bệnh tái phát và rất khó chữa. Điều quan trọng là phải uống thuốc cho tới khi bác sĩ thử nghiệm, chụp phim thấy hết bệnh chứ không phải là ngưng khi thấy trong người khỏe trở lại và lên cân.        

Nếu bị bệnh mà không chữa thì không những sẽ thiệt mạng mà còn rủi ro truyền bệnh cho người khác.           

Phòng ngừa

Phòng tránh lao tập trung vào các điều sau đây:

a- Loại trừ nguồn gốc gây lan truyền bệnh.

Bệnh nhân lao phổi và cuống họng cần được chẩn đoán càng sớm càng tốt, tạm thời để họ ở riêng và bắt đầu điều trị ngay bằng dược phẩm để tiêu diệt vi khuẩn gây lao.

Trong thời gian này, bệnh nhân không trở lại nơi làm việc hoặc trường học, tránh tiếp xúc với người lành, đặc biệt là trẻ em, người nhiễm HIV, không lai vãng nơi công cộng nhiều người tụ tập.

Thường thường, sau 2-3 tuần lễ uống thuốc đều đặn, thử nghiệm đàm âm tính thì khả năng lây truyền bệnh giảm.

b- Phát hiện bệnh sớm.

Khi nghi có bệnh, cần đi bác sĩ để được khám nghiệm, thử đàm, chụp hình phổi, thử phản ứng tuberculin ngoài da và điều trị, nếu có bệnh.

c- Ðiều trị trường hợp nhiễm lao, phản ứng da dương tính và chưa có dấu hiệu bệnh.

d- Tạo sức đề kháng với vi khuẩn lao bằng vaccin BCG. Ðây là loại vi khuẩn lao sống nhưng đã giảm độc tính và hiện đang được dùng ở mọi nơi, đặc biệt là trẻ em tại các quốc gia đang phát triển, lao nhiều. Vaccin không ngửa bệnh lao nhưng tăng cường sức đề kháng của cơ thể với vi khuẩn lao.     

Nên nhớ là bệnh lao không di truyền, không gây ra do hút thuốc lá.

Kết luận

Lao được coi như bệnh của người nghèo, với lợi tức thấp, sống trong điều kiện kém vệ sinh, nhà cửa chật chội, không thoáng khí, bệnh dễ lây lan. Nghèo đói lại làm bệnh lao dễ phát triển, khó chữa vì người dân không đáp ứng được với phí tổn trị bệnh.

Theo tổ chức Y tế Thế giới, bệnh lao đang có khuynh hướng tái xuất hiện tại các quốc gia đang phát triển, đặc biệt là khi lao kết hợp với nhiễm HIV và với các trường hợp vi khuẩn lao kháng thuốc.

Tổ chức này đã đề ra kế hoạch giảm bệnh lao và số tử vong trên thế giới xuống 50%, so với năm 1990, bằng cách kêu gọi sự hợp tác của các chính phủ, cung cấp miễn phí thuốc trị lao cho mọi bệnh nhân, đặc biệt là tại các quốc gia đang phát triển, dân chùng nghèo túng, không có tiền mua thuốc. Ðồng thời, tổ chức cũng cố gắng giúp các quốc gia cải tiến hệ thống điều trị với trực tiếp theo dõi trị liệu (DOT-directtly observe therapy), bảo đảm sự tuân thủ của bệnh nhân dùng thuốc.

Cao vọng của tổ chức là vào thập niên 2050, bệnh lao sẽ không còn là vấn nạn y tế của mọi quốc gia và tỷ lệ bệnh sẽ là 1/1 triệu người dân.

Và cũng không còn các trường hợp lao kháng thuốc, di chuyền tiếp cận với người lành trên máy bay, xe chuyên chở công cộng cũng như nơi có nhiều dân chúng tụ họp, để lây truyền căn bệnh nan trị.

Mong vậy thay!

Bác sĩ Nguyễn Ý-Ðức Texas-Hoa Kỳ.